XRISM उपग्रह: आपल्या आकाशगंगेतील गंधकाचे एक्स-रे चित्रण
प्रस्तावना:
युनिव्हर्सिटी ऑफ मिशिगनने २४ जुलै २०२५ रोजी सायंकाळी ७:१५ वाजता एका महत्त्वपूर्ण वैज्ञानिक शोधाची घोषणा केली. XRISM (X-Ray Imaging and Spectroscopy Mission) नावाच्या उपग्रहाने आपल्या आकाशगंगेतील (Milky Way) गंधकाचे (Sulfur) एक्स-रे चित्रीकरण केले आहे. हा शोध खगोलशास्त्राच्या अभ्यासात एक नवीन अध्याय ठरू शकतो, कारण यामुळे आपल्याला आपल्या आकाशगंगेतील काही गुंतागुंतीच्या प्रक्रिया समजून घेण्यास मदत होईल.
XRISM उपग्रह आणि त्याचे कार्य:
XRISM हा जपान एरोस्पेस एक्सप्लोरेशन एजन्सी (JAXA) आणि नासा (NASA) यांच्या संयुक्त विद्यमाने विकसित केलेला एक अत्याधुनिक एक्स-रे दुर्बिणीचा उपग्रह आहे. या उपग्रहाची रचना अत्यंत संवेदनशील एक्स-रे डिटेक्टर आणि स्पेक्ट्रोस्कोपसह केली आहे, जी अवकाशातील एक्स-किरणांचे अत्यंत सूक्ष्म तपशील पकडण्यास सक्षम आहे. XRISM ची मुख्य उद्दिष्ट्ये म्हणजे:
- उच्च-ऊर्जा खगोलशास्त्राचा अभ्यास: कृष्णविवरे (black holes), न्यूट्रॉन तारे (neutron stars) आणि सुपरनोव्हा (supernovae) यांसारख्या अत्यंत तेजस्वी आणि उच्च-ऊर्जा खगोलशास्त्रीय घटनांचे निरीक्षण करणे.
- आकाशगंगेतील वायूचे विश्लेषण: आकाशगंगेतील प्लाझ्मा (plasma) आणि गरम वायूंचे तापमान, घनता आणि रासायनिक रचना निश्चित करणे.
- नवीन शोधांसाठी मार्ग खुला करणे: अवकाशातील अज्ञात गोष्टींचा शोध घेणे आणि खगोलशास्त्राच्या सिद्धांतांची चाचणी घेणे.
गंधकाचे महत्त्व आणि XRISM चे योगदान:
गंधक हा एक महत्त्वाचा रासायनिक मूलद्रव्य आहे, जो आपल्या विश्वातील अनेक प्रक्रियांमध्ये भूमिका बजावतो. विशेषतः, सुपरनोव्हा स्फोटानंतर (supernova explosions) गंधक मोठ्या प्रमाणात बाहेर पडतो आणि आकाशगंगेतील वायू आणि धूळात मिसळून जातो. सुपरनोव्हा हे तारे त्यांच्या आयुष्याच्या शेवटी होणारे प्रचंड स्फोट आहेत, जे नवीन तारे आणि ग्रहांच्या निर्मितीसाठी आवश्यक असलेले जड मूलद्रव्ये विश्वात पसरवतात.
XRISM उपग्रहाने आकाशगंगेतील गंधकाचे एक्स-रे चित्रीकरण करून खालील बाबींवर प्रकाश टाकला आहे:
- सुपरनोव्हा अवशेषांचे (Supernova Remnants) विश्लेषण: XRISM च्या चित्रांमुळे सुपरनोव्हा स्फोटानंतर मागे राहिलेल्या अवशेषांमध्ये गंधकाचे वितरण आणि त्याची घनता अधिक स्पष्टपणे दिसू लागली आहे. यामुळे सुपरनोव्हा स्फोटांच्या प्रक्रिया आणि त्यातून बाहेर पडणाऱ्या ऊर्जेचा अभ्यास करता येईल.
- आकाशगंगेतील गरम वायूंची माहिती: गंधक अनेकदा अत्यंत गरम वायूंच्या (hot gas) स्वरूपात आढळतो, जो आकाशगंगेच्या मध्यभागी आणि इतर तेजस्वी खगोलीय वस्तूंभोवती असतो. XRISM च्या मदतीने या वायूंचे तापमान आणि त्याची गती यांचा अभ्यास करणे शक्य झाले आहे.
- रासायनिक उत्क्रांतीचा अभ्यास: गंधकाचे वितरण हे आकाशगंगेच्या रासायनिक उत्क्रांतीमध्ये (chemical evolution) महत्त्वपूर्ण योगदान देते. XRISM च्या निरीक्षणातून आपल्याला हे समजण्यास मदत होईल की विश्वातील मूलद्रव्यांची निर्मिती आणि त्यांचे वितरण कसे होते.
निष्कर्ष:
XRISM उपग्रहाने घेतलेली ही गंधकाची एक्स-रे छायाचित्रे खगोलशास्त्राच्या अभ्यासकांसाठी अत्यंत मौल्यवान आहेत. या माहितीच्या आधारे, शास्त्रज्ञ आपल्या आकाशगंगेच्या निर्मिती, विकास आणि त्यातील ऊर्जा प्रक्रियांबद्दल अधिक सखोल ज्ञान मिळवू शकतील. हा शोध केवळ वैज्ञानिक समुदायासाठीच नव्हे, तर सर्वसामान्यांसाठीही आपल्या विश्वाला अधिक चांगल्या प्रकारे समजून घेण्याची एक नवी संधी देतो. युनिव्हर्सिटी ऑफ मिशिगनच्या या योगदानाने खगोलशास्त्राच्या जगात एक नवीन आणि रोमांचक पर्व सुरू झाले आहे.
XRISM satellite takes X-rays of Milky Way’s sulfur
AI ने बातमी दिली आहे.
खालील प्रश्न Google Gemini मधून प्रतिसाद तयार करण्यासाठी वापरण्यात आला:
‘XRISM satellite takes X-rays of Milky Way’s sulfur’ University of Michigan द्वारे 2025-07-24 19:15 वाजता प्रकाशित झाले. कृपया संबंधित माहिती सहित एक सविस्तर लेख नम्र भाषेत लिहा. कृपया मराठीत फक्त लेखासह उत्तर द्या.