‘Long in the tooth’ – प्रागैतिहासिक दातांचे रहस्य!
हार्वर्ड विद्यापीठाने उलगडले भूगर्भातील दात-विज्ञानाचे अद्भुत जग
कल्पना करा, आजपासून लाखो वर्षांपूर्वी पृथ्वीवर डायनासोरसारखे मोठे प्राणी फिरत होते. किंवा अगदी अलीकडील काळात, पण तरीही आपल्या पूर्वजांचे पूर्वज, जे आजच्या माणसांपेक्षा खूप वेगळे दिसत होते. हे सर्व आपण कसे ओळखतो? आपल्याकडे वेळयंत्र नाही, तर मग ही माहिती आपल्याला कुठून मिळते? याचे एक गुपित आहे – दात!
होय, तुम्ही बरोबर वाचले, दात! ९ जुलै २०२५ रोजी हार्वर्ड विद्यापीठाने ‘Long in the tooth’ नावाचा एक अद्भुत लेख प्रकाशित केला आहे. हा लेख आपल्याला प्रागैतिहासिक (खूप जुन्या काळातील) प्राण्यांच्या दातांमधून त्यांच्याबद्दल काय काय शिकायला मिळते, हे सोप्या भाषेत समजावून सांगतो. चला, आपणही या मनोरंजक जगात डोकावून पाहूया!
दात म्हणजे काय?
दात म्हणजे आपल्या तोंडात असलेले कठीण, पांढरे अवयव. आपण अन्न चावण्यासाठी आणि बारीक करण्यासाठी त्यांचा वापर करतो. पण फक्त माणसांनाच दात नाहीत! मासे, सरपटणारे प्राणी (उदा. साप, मगर), पक्षी (काही प्रमाणात), आणि अर्थातच, विविध प्रकारचे स्तनपायी प्राणी (उदा. गाय, कुत्रा, सिंह, आणि आपले पूर्वज) या सर्वांना दात असतात.
प्रागैतिहासिक दात म्हणजे काय?
जेव्हा डायनासोरसारखे किंवा अगदी आपले पूर्वज जिवंत होते, तेव्हा त्यांचे दात त्यांच्या शरीराचा भाग होते. कालांतराने, जेव्हा ते प्राणी मरण पावले, तेव्हा त्यांचे मऊ अवयव (त्वचा, मांस) सडून गेले. पण दात मात्र खूप कठीण असल्यामुळे ते तसेच्यातसे टिकून राहिले. हजारो, लाखो वर्षांनी ते जमिनीखाली गाडले गेले आणि भूगर्भात साठले गेले. भूगर्भातील विशिष्ट परिस्थितीमुळे (उदा. खनिजे, दाब) हे दात दगडांसारखे कठीण झाले. अशाच दातांना जीवाश्म दात (Fossil Teeth) म्हणतात.
जीवाश्म दातांमधून काय कळते?
हार्वर्ड विद्यापीठाच्या ‘Long in the tooth’ लेखात शास्त्रज्ञांनी जीवाश्म दातांचे महत्त्व सांगितले आहे. हे दात म्हणजे जणू काही प्रागैतिहासिक काळातील “खूप जुन्या काळातील पुस्तके” आहेत, जी आपल्याला त्या प्राण्यांबद्दल खूप काही माहिती देतात:
-
प्राणी काय खात असे?
- धारदार आणि टोकदार दात: हे दात मांसाहारी प्राण्यांमध्ये आढळतात. ते मांस फाडण्यासाठी आणि तुकडे करण्यासाठी उपयोगी पडतात. जसे सिंहाचे दात.
- रुंद आणि सपाट दात: हे दात शाकाहारी प्राण्यांमध्ये आढळतात. ते गवत, पाने आणि फळे चावण्यासाठी आणि बारीक करण्यासाठी उपयोगी पडतात. जसे गायीचे दात.
- मिश्र दात: काही प्राणी मांस आणि वनस्पती दोन्ही खातात. त्यांच्या दातांची रचनाही तशीच मिश्र स्वरूपाची असते.
-
प्राणी किती वयाचा होता?
- जीवाश्म दातांच्या रचनेत, विशेषतः दातांच्या एनॅमल (सगळ्यात बाहेरचा कठीण थर) मध्ये, वाढीच्या खुणा दिसतात. या खुणा वर्षानुसार वर्ष जशा वाढीचे टप्पे दिसतात, तशाच दातांमध्येही दिसतात. शास्त्रज्ञ या खुणा मोजून प्राण्याचा मृत्यू झाला तेव्हा त्याचे वय किती होते, याचा अंदाज लावू शकतात.
-
प्राणी कुठून आला आणि कुठे जात होता?
- दातांमध्ये असलेले रासायनिक घटक (Chemical elements) त्या प्राण्याने कोणत्या प्रदेशात अन्न खाल्ले, याबद्दल माहिती देऊ शकतात. जरदातांमधील रासायनिक घटक आजूबाजूच्या जमिनीतील घटकांशी जुळत नसतील, तर याचा अर्थ असा होतो की तो प्राणी स्थलांतरित झाला होता, म्हणजे एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी गेला होता.
-
प्राण्याचे पूर्वज कोण होते?
- नवीन जीवाश्म दात सापडल्यास, शास्त्रज्ञांना विविध प्राण्यांचे उत्क्रांतीतील (Evolution) स्थान समजायला मदत होते. म्हणजे, जुने प्राणी नवीन प्राण्यांमध्ये कसे बदलले, याचा अभ्यास करता येतो.
‘Long in the tooth’ लेखाचे महत्त्व काय?
हा लेख आपल्याला सांगतो की, अगदी छोटा दिसणारा दात सुद्धा विज्ञानासाठी किती महत्त्वाचा आहे. जीवाश्म शास्त्रज्ञ (Paleontologists) या दातांचा अभ्यास करून पृथ्वीवरील जीवनाचा इतिहास, प्राण्यांचे जीवनमान आणि त्यांचे बदल याबद्दल मौल्यवान माहिती मिळवतात.
तुम्ही काय करू शकता?
- विज्ञान कथा वाचा: डायनासोर, प्रागैतिहासिक प्राणी याबद्दलच्या कथा आणि माहिती वाचा.
- नैसर्गिक इतिहास संग्रहालयांना भेट द्या: तिथे तुम्हाला जुन्या प्राण्यांचे सांगाडे आणि जीवाश्म दात बघायला मिळतील.
- प्रश्न विचारा: आपल्या आजूबाजूला काय आहे, ते कसे काम करते, याबद्दल नेहमी प्रश्न विचारा.
‘Long in the tooth’ हा लेख म्हणजे विज्ञानाची एक सुंदर झलक आहे, जी दाखवते की जुन्या गोष्टींमधूनही आपण कितीतरी नवीन गोष्टी शिकू शकतो. पुढच्या वेळी जेव्हा तुम्ही दातांचा विचार कराल, तेव्हा लक्षात ठेवा की ते केवळ अन्न खाण्यासाठी नाहीत, तर ते इतिहास सांगणारे अद्भुत खजिने आहेत! विज्ञानात असेच रुची घ्या, कारण या जगात शिकण्यासारखे खूप काही आहे!
एआयने बातम्या दिल्या आहेत.
Google Gemini मधून प्रतिसाद मिळवण्यासाठी खालील प्रश्न वापरण्यात आला:
2025-07-09 15:00 ला, Harvard University ने ‘Long in the tooth’ प्रकाशित केले. कृपया संबंधित माहितीसह, मुले आणि विद्यार्थ्यांना समजेल अशा सोप्या भाषेत एक सविस्तर लेख लिहा, ज्यामुळे अधिक मुलांना विज्ञानात रुची घेण्यासाठी प्रोत्साहन मिळेल. कृपया मराठीमध्येच लेख द्या.