XRISM सॅटेलाइट: आपल्या आकाशगंगेतील गंधकाचा खजिना!
University of Michigan ने २४ जुलै २०२५ रोजी, रात्री ७ वाजून १५ मिनिटांनी एक अद्भुत बातमी दिली आहे. त्यांनी ‘XRISM satellite takes X-rays of Milky Way’s sulfur’ नावाचा एक लेख प्रकाशित केला आहे. हा लेख आपल्या आकाशगंगेतील, म्हणजेच आपल्या विश्वातील एका महत्त्वाच्या घटकाबद्दल आहे – गंधक (Sulfur). चला तर मग, XRISM नावाचा हा खास उपग्रह (satellite) काय करतो आणि त्याला गंधकाचे फोटो का काढायचे आहेत, हे सोप्या भाषेत समजून घेऊया!
XRISM सॅटेलाइट म्हणजे काय?
कल्पना करा की एक खूप मोठी आणि शक्तिशाली दुर्बीण (telescope) अवकाशात फिरत आहे. XRISM हे असेच एक आधुनिक उपकरण आहे, जे विशेषतः क्ष-किरण (X-rays) बघण्यासाठी बनवले गेले आहे. आपल्या डोळ्यांना दिसणारे रंग खूप मर्यादित असतात. पण विश्वात अशा अनेक गोष्टी आहेत ज्या आपल्याला नुसत्या डोळ्यांनी दिसत नाहीत. क्ष-किरण हे प्रकाशाचेच एक रूप आहेत, पण ते खूप जास्त ऊर्जावान (energetic) असतात आणि आपण त्यांना बघू शकत नाही. XRISM हे सॅटेलाइट या क्ष-किरणांना पकडून त्यांचे फोटो काढू शकते.
आपली आकाशगंगा (Milky Way) आणि गंधक (Sulfur)
आपली पृथ्वी ज्या दीर्घिकेचा (galaxy) भाग आहे, तिला आकाशगंगा म्हणतात. या आकाशगंगेत अब्जावधी तारे आहेत, आपल्या सूर्यासारखे. पण या दीर्घिकेत फक्त तारेच नाहीत, तर धुळीचे ढग (dust clouds), वायू (gas) आणि इतर अनेक गोष्टी आहेत. गंधक हा आपल्या आयुष्यासाठी खूप महत्त्वाचा घटक आहे. आपण जे अन्न खातो, त्यामध्ये गंधक असते. आपल्या शरीरातील काही प्रथिने (proteins) बनवण्यासाठीही गंधक लागते.
XRISM ला गंधकाचे फोटो का काढायचे आहेत?
आता प्रश्न येतो की XRISM सॅटेलाइटला गंधकाचे फोटो का काढायचे आहेत? * अवकाशातील घटना समजून घेण्यासाठी: जेव्हा तारे मरतात, तेव्हा ते खूप मोठ्या स्फोटांनी (explosions) फुटतात, ज्यांना सुपरनोव्हा (supernova) म्हणतात. या स्फोटांमधून प्रचंड ऊर्जा बाहेर पडते आणि विविध प्रकारचे वायू अवकाशात पसरतात. गंधक हा अशा सुपरनोव्हा स्फोटांमधून बाहेर पडणाऱ्या महत्त्वाच्या घटकांपैकी एक आहे. XRISM सॅटेलाइट या गंधकाचे वितरण (distribution) आणि त्याची हालचाल (movement) बघून, या सुपरनोव्हा स्फोटांनंतर काय होते, हे समजून घेण्यास मदत करते. * नवीन तारे आणि ग्रह कसे बनतात हे जाणून घेण्यासाठी: अवकाशातील धुळीचे आणि वायूंचे ढग एकत्र येऊन नवीन तारे आणि ग्रह बनवतात. गंधक या ढगांचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. XRISM च्या मदतीने, शास्त्रज्ञ हे समजून घेऊ शकतात की या ढगांमध्ये गंधक कसे मिसळलेले आहे आणि ते नवीन तारे बनण्याच्या प्रक्रियेत कशी भूमिका बजावते. * विश्वाची उत्पत्ती समजून घेण्यासाठी: आपले विश्व कसे बनले, तारे आणि ग्रह कसे तयार झाले, यांसारख्या मोठ्या प्रश्नांची उत्तरे शोधण्यासाठी गंधकासारख्या घटकांचा अभ्यास खूप महत्त्वाचा आहे.
XRISM कसे काम करते?
XRISM सॅटेलाइटमध्ये एक खास प्रकारचे डिटेक्टर (detector) आहे, जे अवकाशातून येणाऱ्या क्ष-किरणांना अत्यंत अचूकपणे मोजू शकते. हे डिटेक्टर क्ष-किरणांची ऊर्जा (energy) आणि दिशा (direction) ओळखते. यामुळे शास्त्रज्ञांना गंधकासारखे घटक अवकाशात कुठे आहेत आणि ते किती गरम आहेत, हे समजण्यास मदत होते.
या संशोधनाचे महत्त्व काय?
XRISM सॅटेलाइटने काढलेले गंधकाचे हे फोटो आपल्याला आपल्या आकाशगंगेबद्दल खूप नवीन माहिती देतील. या माहितीच्या आधारे, शास्त्रज्ञ विश्वातील अतिशय शक्तिशाली घटना, जसे की सुपरनोव्हा स्फोट, आणि नवीन तारे व ग्रह कसे बनतात, याबद्दल अधिक सखोल अभ्यास करू शकतील. हे ज्ञान आपल्याला विश्वाच्या निर्मिती आणि उत्क्रांतीच्या (evolution) रहस्यांना उलगडण्यास मदत करेल.
मुलांनो, तुम्हालाही विज्ञानात रुची आहे का?
XRISM सॅटेलाइटसारखे शोध आपल्याला सांगतात की आपले विश्व किती अद्भुत आणि रहस्यमय आहे. जर तुम्हालाही अवकाशाबद्दल, ताऱ्यांबद्दल, ग्रहांबद्दल किंवा अगदी गंधकासारख्या साध्या वाटणाऱ्या घटकांबद्दल जाणून घ्यायला आवडत असेल, तर तुम्ही नक्कीच विज्ञानाचा अभ्यास करू शकता. अवकाश, भौतिकशास्त्र (physics), रसायनशास्त्र (chemistry) किंवा खगोलशास्त्र (astronomy) यांसारख्या विषयांमध्ये खूप रोमांचक गोष्टी शिकायला मिळतील. XRISM सारख्या उपकरणांमुळे मिळणारी माहिती आपल्याला सतत नवीन गोष्टी शिकण्यासाठी आणि आपले ज्ञान वाढवण्यासाठी प्रेरणा देते!
तर, XRISM सॅटेलाइट हे आपल्या आकाशगंगेतील गंधकाचे फोटो काढून, आपल्याला विश्वातील अनेक गुपिते उलगडण्यास मदत करणारे एक महत्त्वाचे उपकरण आहे. भविष्यात असेच आणखी नवीन शोध लागत राहतील आणि आपल्याला विज्ञानाच्या नवीन जगात घेऊन जातील!
XRISM satellite takes X-rays of Milky Way’s sulfur
एआयने बातम्या दिल्या आहेत.
Google Gemini मधून प्रतिसाद मिळवण्यासाठी खालील प्रश्न वापरण्यात आला:
2025-07-24 19:15 ला, University of Michigan ने ‘XRISM satellite takes X-rays of Milky Way’s sulfur’ प्रकाशित केले. कृपया संबंधित माहितीसह, मुले आणि विद्यार्थ्यांना समजेल अशा सोप्या भाषेत एक सविस्तर लेख लिहा, ज्यामुळे अधिक मुलांना विज्ञानात रुची घेण्यासाठी प्रोत्साहन मिळेल. कृपया मराठीमध्येच लेख द्या.