“अति-प्रक्रिया केलेले अन्न: एक सार्वजनिक आरोग्य समस्या” – मुलांना विज्ञानाची गोडी लावणारा लेख
University of Michigan कडून एक महत्त्वाची घोषणा!
जुलै २०२५ मध्ये, एका प्रसिद्ध विद्यापीठाने, युनिव्हर्सिटी ऑफ मिशिगनने, एक धक्कादायक बातमी दिली. त्यांनी सांगितले की, “अति-प्रक्रिया केलेले अन्न (Ultra-processed food) हे सार्वजनिक आरोग्यासाठी एक मोठी समस्या बनले आहे.”
पण हे ‘अति-प्रक्रिया केलेले अन्न’ म्हणजे काय?
कल्पना करा, तुम्ही एक छानसे फळ खाता. ते नैसर्गिक आहे, त्यात जीवनसत्त्वे आणि खनिजे आहेत. हे झाले ‘नैसर्गिक अन्न’.
आता, समजा तुम्ही एक बिस्किट खाता. ते फळातून आलेले असले, तरी त्यावर प्रक्रिया करून, त्यात साखर, मैदा, तेल, रंग आणि अनेक कृत्रिम गोष्टी मिसळल्या जातात. हे झाले ‘प्रक्रिया केलेले अन्न’.
आणि जेव्हा या अन्नावर खूप जास्त प्रक्रिया होते, त्यात अनेक कृत्रिम घटक टाकले जातात, ते आपल्या शरीरासाठी चांगले नसते. अशा अन्नाला ‘अति-प्रक्रिया केलेले अन्न’ म्हणतात. उदाहरणार्थ, चिप्स, कुकीज, कोल्ड ड्रिंक्स, इन्स्टंट नूडल्स, फास्ट फूडमधील बर्गर आणि पिझ्झा.
हे मुलांसाठी आणि विद्यार्थ्यांसाठी इतके महत्त्वाचे का आहे?
तुम्ही विचार करत असाल की, ‘आम्ही तर हे खातोच!’ पण हेच तर ती समस्या आहे! युनिव्हर्सिटी ऑफ मिशिगनने केलेल्या संशोधनात असे दिसून आले आहे की, या अति-प्रक्रिया केलेल्या अन्नामुळे आपल्या मेंदूवर परिणाम होतो.
-
मेंदूचे ‘सुख’ आणि ‘गोडवा’: जेव्हा आपण हे अन्न खातो, तेव्हा आपल्या मेंदूतील ‘डोपामिन’ नावाचे रसायन बाहेर पडते. हे रसायन आपल्याला आनंद देते, जसे की आपण एखादा खेळ जिंकल्यावर किंवा आईस्क्रीम खाल्ल्यावर होते. पण अति-प्रक्रिया केलेले अन्न इतके चविष्ट आणि ‘सुखदायक’ बनवलेले असते की, आपला मेंदू त्याला ‘मागे लावू’ लागतो. जसे की, तुम्हाला रोज आईस्क्रीम खायची सवय लागते, तसेच या अन्नाचीही सवय लागू शकते.
-
‘व्यसन’ आणि ‘नियंत्रण’: युनिव्हर्सिटी ऑफ मिशिगनच्या शास्त्रज्ञांनी याला ‘अन्न व्यसन’ (Food Addiction) असेही म्हटले आहे. याचा अर्थ असा की, आपल्याला ते अन्न खाण्याची इतकी तीव्र इच्छा होते की, आपण स्वतःला थांबवू शकत नाही, जरी आपल्याला माहीत असेल की ते आपल्या आरोग्यासाठी चांगले नाही. जसे काही लोकांना तंबाखू किंवा दारूचे व्यसन होते, त्याचप्रमाणे या अन्नाचेही व्यसन लागू शकते.
याचा आपल्या आरोग्यावर काय परिणाम होतो?
- जास्त वजन आणि लठ्ठपणा: या अन्नात कॅलरीज खूप जास्त असतात आणि पोषक तत्वे कमी. त्यामुळे आपण जास्त खातो आणि आपले वजन वाढते.
- मधुमेह (Diabetes): जास्त साखर आणि मैद्यामुळे रक्तातील साखरेचे प्रमाण वाढते, ज्यामुळे मधुमेह होऊ शकतो.
- हृदयाचे आजार: जास्त चरबी आणि मीठामुळे हृदयाला त्रास होऊ शकतो.
- अभ्यासात लक्ष न लागणे: जर आपले आरोग्य चांगले नसेल, तर आपल्याला शाळेत किंवा अभ्यासात लक्ष केंद्रित करणे कठीण होते.
वैज्ञानिक दृष्टीकोन: हे कसे घडते?
विज्ञान आपल्याला यामागील कारणे समजून घेण्यास मदत करते.
- रासायनिक घटक: या अन्नामध्ये वापरले जाणारे अनेक कृत्रिम रंग, चवीचे पदार्थ (flavorings) आणि संरक्षक (preservatives) आपल्या मेंदूतील रसायनांशी संवाद साधतात.
- मेंदूतील ‘रिवॉर्ड पाथवे’: शास्त्रज्ञ ‘एमआरआय’ (MRI) सारख्या तंत्रज्ञानाचा वापर करून हे पाहू शकतात की, जेव्हा आपण हे अन्न खातो, तेव्हा मेंदूतील कोणते भाग सक्रिय होतात. हे भाग आनंदाशी आणि ‘रिवॉर्ड’ (बक्षीस) शी संबंधित आहेत.
- आनुवंशिकता आणि पर्यावरण: काहीवेळा, आनुवंशिकतेमुळे (genetics) काही लोकांना व्यसन लागण्याची शक्यता जास्त असते. तसेच, आपल्या आजूबाजूला हे अन्न सहज उपलब्ध असल्यामुळे आणि त्याच्या जाहिरातींमुळे आपण ते जास्त खातो.
आपण काय करू शकतो?
हा लेख तुम्हाला घाबरवण्यासाठी नाही, तर तुम्हाला विज्ञान आणि आरोग्याबद्दल अधिक जागरूक करण्यासाठी आहे.
- जागरूक राहा: काय खात आहात याकडे लक्ष द्या. पॅकेटवरील घटक तपासा.
- नैसर्गिक अन्न निवडा: फळे, भाज्या, धान्ये, दूध हे पदार्थ जास्त खा.
- घरचे जेवण: आई-बाबांना सांगा की, घरचे पौष्टिक जेवण बनवावे.
- ज्ञानाची शक्ती: विज्ञानाचा अभ्यास करा. जेव्हा तुम्हाला कळेल की, कोणते अन्न तुमच्या शरीरासाठी चांगले आहे आणि कोणते नाही, तेव्हा तुम्ही योग्य निवड करू शकता.
- इतरांना सांगा: तुमच्या मित्रांना आणि कुटुंबालाही याबद्दल सांगा.
हे सर्व विज्ञान आहे!
तुम्ही मोठे झाल्यावर डॉक्टर, शास्त्रज्ञ, आहारतज्ञ (dietitian) किंवा आरोग्य सल्लागार बनू शकता. या सर्व कामांसाठी विज्ञानाची सखोल माहिती असणे आवश्यक आहे. युनिव्हर्सिटी ऑफ मिशिगनसारखी विद्यापीठे अशा अनेक प्रश्नांवर संशोधन करत असतात, जेणेकरून आपण एक निरोगी आयुष्य जगू शकू.
म्हणून, पुढच्या वेळी जेव्हा तुम्ही काहीतरी खाता, तेव्हा जरा विचार करा. ते निसर्गातून आले आहे की त्यावर खूप प्रक्रिया झाली आहे? विज्ञानाचा वापर करून तुम्ही तुमच्या आरोग्याची काळजी घेऊ शकता!
Ultra-processed food addiction is a public health crisis
एआयने बातम्या दिल्या आहेत.
Google Gemini मधून प्रतिसाद मिळवण्यासाठी खालील प्रश्न वापरण्यात आला:
2025-07-28 14:08 ला, University of Michigan ने ‘Ultra-processed food addiction is a public health crisis’ प्रकाशित केले. कृपया संबंधित माहितीसह, मुले आणि विद्यार्थ्यांना समजेल अशा सोप्या भाषेत एक सविस्तर लेख लिहा, ज्यामुळे अधिक मुलांना विज्ञानात रुची घेण्यासाठी प्रोत्साहन मिळेल. कृपया मराठीमध्येच लेख द्या.