झाडाची कल्पना करा! AI आणि बायस (Bias) यावर स्टॅनफोर्ड युनिव्हर्सिटीचे गमतीशीर संशोधन!
नमस्कार मित्रांनो! तुम्ही कधी विचार केला आहे का की, जेव्हा आपण ‘झाड’ हा शब्द ऐकतो, तेव्हा आपल्या मनात काय येतं? कोणाच्या मनात हिरवीगार पानं असलेलं, मोठं आणि उंच झाड येत असेल, तर कोणाच्या मनात फळं लागलेलं झाड किंवा कदाचित काट्यांचं झाडही येत असेल. प्रत्येकजण आपापल्या अनुभवानुसार झाडाची कल्पना करतो, बरोबर?
पण या साध्या दिसणाऱ्या प्रश्नामध्ये एक खूप मोठी आणि महत्त्वाची गोष्ट दडलेली आहे. स्टॅनफोर्ड युनिव्हर्सिटीमध्ये काही शास्त्रज्ञांनी (researchers) हेच समजून घेण्याचा प्रयत्न केला आहे. त्यांनी एक नवीन आणि मजेशीर संशोधन केलं आहे, ज्यामध्ये AI (Artificial Intelligence) म्हणजे कृत्रिम बुद्धिमत्ता आणि ‘बायस’ (Bias) म्हणजे पूर्वग्रह किंवा विशिष्ट दृष्टिकोन, यांचा संबंध तपासला आहे.
AI म्हणजे काय?
सोप्या भाषेत सांगायचं तर, AI म्हणजे कॉम्प्युटरला शिकवणं. आपण जसे शिकतो, तसंच AI ला आपण माहिती देतो आणि ते त्या माहितीचा वापर करून नवीन गोष्टी शिकतं. आजकाल आपण जे स्मार्टफोन्स, व्हॉईस असिस्टंट (जसे की गुगल असिस्टंट, सिरी) किंवा सोशल मीडियावर दिसणारे नवनवीन व्हिडिओज पाहतो, त्या सगळ्यांमध्ये AI चा वापर असतो.
‘बायस’ म्हणजे काय?
‘बायस’ म्हणजे एखाद्या गोष्टीकडे एका विशिष्ट दृष्टिकोनातून पाहणे, किंवा काही लोकांसाठी चांगले आणि काहींसाठी वाईट विचार ठेवणे. उदाहरणार्थ, जर तुम्हाला वाटत असेल की फक्त मुलांनीच खेळणी खेळावीत आणि मुलींनी बाहुल्यांशी खेळावे, तर हा एक बायस आहे. AI सुद्धा आपण त्याला जी माहिती देतो, त्या माहितीतील बायस शिकू शकतं.
स्टॅनफोर्ड युनिव्हर्सिटीने काय केलं?
स्टॅनफोर्ड युनिव्हर्सिटीतील शास्त्रज्ञांनी AI ला ‘झाडाची कल्पना करा’ हा प्रश्न विचारला. पण त्यांनी फक्त एका AI ला नाही, तर वेगवेगळ्या AI मॉडेल्सना (AI Models) हा प्रश्न विचारला. हे AI मॉडेल्स खूप मोठ्या प्रमाणात माहितीवर (text, pictures) शिकलेले असतात, जी माहिती माणसांनीच तयार केलेली असते.
मग काय झालं?
जेव्हा शास्त्रज्ञांनी AI ला झाडाची कल्पना करायला सांगितली, तेव्हा AI ने ज्या प्रकारची माहिती वाचली होती किंवा पाहिली होती, त्यानुसार त्याला जी झाडे आठवली, त्यांची माहिती दिली.
- काही AI मॉडेल्सनी: कदाचित त्यांनी वाचलेल्या कथांमध्ये किंवा चित्रांमध्ये जी झाडे पाहिली होती, त्यानुसार त्यांनी सफरचंदाचे झाड, आंब्याचे झाड किंवा इतर फळांची झाडे सांगितली.
- इतर AI मॉडेल्सनी: कदाचित त्यांनी वाचलेल्या वैज्ञानिक लेखांनुसार, त्यांनी रोपट्यांची (saplings) किंवा जंगलातील झाडांची माहिती दिली.
या संशोधनातून काय कळलं?
या संशोधनातून शास्त्रज्ञांना हे समजलं की, AI सुद्धा ‘बायस्ड’ (biased) असू शकते. जर AI ला शिकवण्यासाठी जी माहिती दिली गेली, त्यात काही विशिष्ट प्रकारच्या झाडांची किंवा त्यांच्याबद्दलच्या कल्पनांची माहिती जास्त असेल, तर AI सुद्धा त्याच प्रकारची झाडे आठवेल.
उदाहरणार्थ, जर AI ला फक्त सुंदर आणि फळे येणाऱ्या झाडांचेच फोटो दाखवले गेले, तर ते कदाचित काटेरी झाडे किंवा वाळलेल्या झाडांची कल्पना करणार नाही. हे तसंच आहे, जसं जर तुम्हाला कोणी सतत फक्त आंबा खायला दिला, तर तुम्हाला कदाचित इतर फळांची चव माहीतच होणार नाही.
हे आपल्यासाठी महत्त्वाचं का आहे?
मित्रांनो, AI आपल्या आजूबाजूला खूप ठिकाणी वापरले जात आहे. ते आपल्याला माहिती देते, शिकवते आणि अनेक कामांमध्ये मदत करते. पण जर AI मध्ये बायस असेल, तर ते चुकीची माहिती किंवा पूर्वग्रहदूषित विचार आपल्यापर्यंत पोहोचवू शकते.
- उदा. एक AI: जर नोकरीसाठी अर्ज तपासत असेल आणि त्याला नेहमी पुरुषांनीच इंजिनिअरिंग केले आहे, अशी माहिती मिळाली असेल, तर ते AI कदाचित मुलींच्या इंजिनिअरिंगच्या अर्जांना कमी महत्त्व देऊ शकेल. हा एक प्रकारचा बायस आहे.
- उदा. दुसरे AI: जर चित्रकला शिकवणारे AI असेल आणि त्याला नेहमी युरोपियन लोकांचीच चित्रे दाखवली गेली असतील, तर ते AI कदाचित आशियाई किंवा आफ्रिकन लोकांची चित्रे रंगवण्यास सांगणार नाही.
मग आपण काय करू शकतो?
हे संशोधन आपल्याला हे शिकवते की, AI ला अधिक चांगले बनवण्यासाठी आपल्याला त्याला शिकवताना खूप काळजी घ्यावी लागेल.
- विविधतेवर भर: AI ला शिकवण्यासाठी आपण त्याला वेगवेगळ्या प्रकारची माहिती, वेगवेगळ्या लोकांचे अनुभव आणि कल्पना शिकवाव्या लागतील. म्हणजे, AI ला झाडाची कल्पना करायला सांगितल्यावर ते फक्त आंब्याचे झाडच नाही, तर विविध प्रकारच्या झाडांची कल्पना करू शकेल.
- जागरूकता: AI कसे काम करते आणि त्यात बायस कसा येऊ शकतो, याची माहिती आपल्याला असायला हवी. आपण AI कडून मिळालेल्या माहितीवर डोळे झाकून विश्वास ठेवू नये, तर त्या माहितीचा विचार करायला हवा.
- नवीन प्रश्न: ‘झाडाची कल्पना करा’ हा प्रश्न खूप सोपा वाटतो, पण तो AI च्या विचारांची खोली तपासतो. अशाच प्रकारे, आपण AI ला नवनवीन प्रश्न विचारून ते कसे विचार करते, हे तपासू शकतो.
विज्ञानात रुची कशी वाढवायची?
मित्रांनो, हे संशोधन दाखवते की विज्ञान किती गमतीशीर आणि विचार करायला लावणारे असू शकते.
- प्रश्न विचारा: तुमच्या मनातही असेच अनेक प्रश्न येत असतील. ‘कॉम्प्युटरला थंडी लागते का?’, ‘फोनला भूक लागते का?’ असे प्रश्न विचारायला घाबरू नका. यातूनच नवीन शोध लागतात.
- शोध लावा: तुम्हाला जी गोष्ट आवडते, त्याबद्दल अधिक माहिती मिळवा. ती गोष्ट कशी काम करते, हे समजून घेण्याचा प्रयत्न करा.
- वाचन करा: विज्ञानावर आधारित पुस्तके, मासिके वाचा. इंटरनेटवरही माहितीचे खूप स्रोत आहेत.
- प्रयोग करा: लहानसहान प्रयोग करा. कागदाच्या होड्या बनवणे, इंद्रधनुष्य कसा दिसतो हे पाहणे, यातूनही तुम्हाला विज्ञानाची गोडी लागेल.
स्टॅनफोर्ड युनिव्हर्सिटीच्या या संशोधनामुळे आपल्याला AI च्या जगात डोकावून पाहण्याची आणि त्यातल्या बारकाव्यांना समजून घेण्याची संधी मिळाली आहे. AI हे आपले भविष्य आहे आणि ते चांगले बनवण्यासाठी आपणही यात योगदान देऊ शकतो, ते म्हणजे विज्ञानाची आवड निर्माण करून! चला तर मग, तुमच्या भोवतालच्या जगाला अधिक जिज्ञासू नजरेने पाहूया!
To explore AI bias, researchers pose a question: How do you imagine a tree?
एआयने बातम्या दिल्या आहेत.
Google Gemini मधून प्रतिसाद मिळवण्यासाठी खालील प्रश्न वापरण्यात आला:
2025-07-28 00:00 ला, Stanford University ने ‘To explore AI bias, researchers pose a question: How do you imagine a tree?’ प्रकाशित केले. कृपया संबंधित माहितीसह, मुले आणि विद्यार्थ्यांना समजेल अशा सोप्या भाषेत एक सविस्तर लेख लिहा, ज्यामुळे अधिक मुलांना विज्ञानात रुची घेण्यासाठी प्रोत्साहन मिळेल. कृपया मराठीमध्येच लेख द्या.