तुमच्या शरीरातील ‘जादूची किल्ली’: AI ने उलगडले जनुकांच्या रहस्याचे गूढ!
Lawrence Berkeley National Laboratory, १८ जून २०२५ – आज आपण एका अशा रोमांचक शोधाबद्दल बोलणार आहोत, ज्यामुळे आपल्या शरीरातील कोट्यवधी पेशी कशा काम करतात याचं गुपित उलगडायला मदत होईल! Lawrence Berkeley National Laboratory (LBNL) मधून एक नवी बातमी आली आहे, ती म्हणजे ‘Cracking the Genome’s Switchboard: How AI Helps Decode Gene Regulation’. सोप्या भाषेत सांगायचं तर, आपल्या शरीरात जनुके (Genes) नावाच्या काही खास सूचना असतात, ज्या आपल्या शरीरातील प्रत्येक गोष्टीसाठी जबाबदार असतात – जसे की आपल्या डोळ्यांचा रंग, आपल्या केसांची वाढ, आणि आपली उंची. पण ही जनुके कधी आणि कशी काम करणार, हे कोण ठरवतं? हाच प्रश्न शास्त्रज्ञांना पडला होता.
जनुके म्हणजे काय?
कल्पना करा की तुमच्या शरीरातील प्रत्येक पेशी एक लहान घर आहे. आणि या घरात काही खास सूचना पुस्तिका (instruction manuals) आहेत, ज्यांना आपण ‘जनुके’ म्हणतो. या सूचना पुस्तिकांमध्ये लिहिलेले असते की त्या पेशीने काय काम करायचे आहे – जसे की स्नायूंची पेशी स्नायूंसारखे काम करेल, डोळ्यांची पेशी डोळ्यांसारखे काम करेल.
जनुके चालू किंवा बंद करणारे ‘स्विच’:
पण गंमत अशी आहे की, सर्व जनुके एकाच वेळी काम करत नाहीत. जसे घरात आपण लाईटची बटणे चालू किंवा बंद करतो, त्याचप्रमाणे आपल्या पेशींमध्येही जनुके चालू किंवा बंद करण्याची बटणे असतात. या बटणांना ‘रेग्युलेटरी एलिमेंट्स’ (regulatory elements) म्हणतात. हे रेग्युलेटरी एलिमेंट्स ठरवतात की कोणते जनुक कधी आणि किती प्रमाणात काम करेल.
AI ची मदत: जनुकांच्या ‘स्विचबोर्ड’चा उलगडा!
आता विचार करा, आपल्या शरीरात अक्षरशः लाखो जनुके आहेत आणि त्या प्रत्येकाचे स्वतःचे असे स्विचबोर्ड आहेत. हे सर्व स्विचबोर्ड आणि त्यातील बटणे कोणती जनुके कधी चालू-बंद करतात, हे शोधणे म्हणजे एका विशाल आणि गुंतागुंतीच्या जाळ्यातून मार्ग काढण्यासारखे आहे. इथेच मदतीला आले आहे कृत्रिम बुद्धिमत्ता (Artificial Intelligence) किंवा AI!
LBNL मधील शास्त्रज्ञांनी AI चा वापर करून या जनुकांच्या ‘स्विचबोर्ड’चा अभ्यास केला आहे. AI म्हणजे कॉम्प्युटरला शिकवणे, जेणेकरून तो माणसांसारखा विचार करू शकेल आणि अवघड कामे करू शकेल. या शास्त्रज्ञांनी AI ला कोट्यवधी जनुकांच्या माहितीचा अभ्यास करायला लावला. AI ने या माहितीचा अभ्यास करून, जनुके कधी आणि कशी चालू किंवा बंद होतात, याचे नियम शोधून काढले.
AI कसं काम करतं?
सोप्या भाषेत सांगायचं तर, AI ने हजारो-लाखो वेगवेगळ्या पेशींमधील जनुकांच्या कामाची पद्धत पाहिली. जणू काही AI ने प्रत्येक पेशीच्या ‘सूचना पुस्तिका’ वाचल्या आणि त्यातील कोणत्या ओळीमुळे (जनुक) पेशी काय काम करते, हे ओळखले. तसेच, ‘स्विच’ (रेग्युलेटरी एलिमेंट्स) कुठे आहेत आणि ते कोणत्या जनुकांना कसे नियंत्रित करतात, हे देखील AI ने शोधले.
या शोधाचे फायदे काय?
हा शोध खूप महत्त्वाचा आहे कारण:
- आजारांवर उपचार: अनेक आजार, जसे की कर्करोग (cancer), हे जनुकांच्या चुकीच्या कामामुळे होतात. AI च्या मदतीने शास्त्रज्ञ हे समजू शकतील की जनुके का बिघडतात आणि त्यावर काय उपाय करता येईल.
- नवीन औषधं: जनुके कशी काम करतात हे समजल्यास, शास्त्रज्ञ नवीन औषधं बनवू शकतील, जी रोगांना मुळापासून बरं करतील.
- शरीर अधिक चांगल्या प्रकारे समजून घेणे: आपल्या शरीरातील पेशी कशा प्रकारे संवाद साधतात आणि शरीराची वाढ कशी होते, हे समजून घेण्यास मदत होईल.
- शेती आणि पर्यावरण: फक्त मानवी शरीरच नाही, तर झाडं आणि इतर सजीवांची जनुके कशी काम करतात, हे समजून घेऊन शेती सुधारता येईल किंवा पर्यावरणाच्या समस्यांवर उपाय शोधता येतील.
मुलांसाठी प्रेरणा:
तुम्ही सर्वजण खूप हुशार आहात! तुम्हाला काय वाटतं, हे AI सारखे तंत्रज्ञान वापरून आपण आणखी काय नवीन शोधू शकतो? कदाचित तुम्ही मोठे झाल्यावर असेच काहीतरी मोठे शोध लावाल! विज्ञान हे एक मजेदार खेळण्यासारखे आहे, जे तुम्हाला जग कसे काम करते हे शिकवते. या AI च्या शोधासारख्या गोष्टी तुम्हाला विज्ञानात अधिक रुची घेण्यासाठी प्रेरणा देतील अशी आशा आहे.
तर मित्रांनो, तुमच्या शरीरात जी ‘जादूची किल्ली’ म्हणजे जनुके आहेत, त्यांचं गुपित उलगडण्यासाठी AI मदतीला आलं आहे! भविष्यात काय काय नवीन शोध लागतील, हे पाहणं खूपच रोमांचक असणार आहे.
Cracking the Genome’s Switchboard: How AI Helps Decode Gene Regulation
एआयने बातम्या दिल्या आहेत.
Google Gemini मधून प्रतिसाद मिळवण्यासाठी खालील प्रश्न वापरण्यात आला:
2025-06-18 15:10 ला, Lawrence Berkeley National Laboratory ने ‘Cracking the Genome’s Switchboard: How AI Helps Decode Gene Regulation’ प्रकाशित केले. कृपया संबंधित माहितीसह, मुले आणि विद्यार्थ्यांना समजेल अशा सोप्या भाषेत एक सविस्तर लेख लिहा, ज्यामुळे अधिक मुलांना विज्ञानात रुची घेण्यासाठी प्रोत्साहन मिळेल. कृपया मराठीमध्येच लेख द्या.