कविता कशी जन्माला येते? विज्ञानाच्या नजरेतून एका खास व्याख्यानाचे वर्णन
प्रस्तावना:
आपण सगळेच कविता वाचतो, ऐकतो आणि कधीकधी लिहितो देखील. पण तुम्हाला कधी प्रश्न पडला आहे का की ही सुंदर कविता प्रत्यक्षात कशी तयार होते? कवींच्या मनात काय चालतं, ते शब्द कसे निवडतात आणि त्यांच्या भावनांना कागदावर उतरवण्याची प्रक्रिया काय असते? या सगळ्या प्रश्नांची उत्तरे शोधण्यासाठी हंगेरियन अकादमी ऑफ सायन्सेसने एक खूपच रंजक व्याख्यान आयोजित केले होते, ज्याचे नाव होते: ‘कवितांचा जन्म: निर्मिती प्रक्रियेबद्दल, १९८० च्या दशकातील एका प्रश्नमंजुषेच्या संदर्भात – बोल्लोबास एनिको (Bollobás Enikő) यांचा विशेष व्याख्यान’. हे व्याख्यान ३० जून २०२५ रोजी रात्री १० वाजता प्रसारित झाले. चला तर मग, आज आपण या व्याख्यानातील काही महत्त्वाच्या गोष्टी सोप्या भाषेत समजून घेऊया, जेणेकरून आपल्याला विज्ञान आणि कला या दोन्हीमध्ये रुची निर्माण होईल!
बोल्लोबास एनिको कोण आहेत?
बोल्लोबास एनिको या हंगेरियन अकादमी ऑफ सायन्सेसच्या एक प्रतिष्ठित सदस्य आहेत. त्यांनी साहित्य आणि भाषा यावर खूप अभ्यास केला आहे. या व्याख्यानात त्यांनी कवींच्या निर्मिती प्रक्रियेबद्दल, म्हणजेच एखादी कविता कशी तयार होते याबद्दल आपले विचार मांडले.
१९८० च्या दशकातील प्रश्नमंजुषा आणि कवितेचा जन्म:
या व्याख्यानाचा मुख्य आधार १९८० च्या दशकात झालेली एक प्रश्नमंजुषा (questionnaire) होती. कल्पना करा, त्या काळात काही संशोधकांनी अनेक कवींना काही प्रश्न विचारले होते. हे प्रश्न कवींच्या कामाच्या पद्धतीबद्दल, त्यांना प्रेरणा कुठून मिळते, ते शब्द कसे निवडतात, तसेच ते कविता लिहिताना कोणत्या गोष्टींचा विचार करतात, यावर आधारित होते. बोल्लोबास एनिको यांनी या जुन्या प्रश्नांचा आणि त्यांच्या उत्तरांचा अभ्यास केला आणि त्यातून त्यांना कविता निर्मितीच्या प्रक्रियेबद्दल नवीन अंतर्दृष्टी मिळाली.
कविता निर्मितीची प्रक्रिया – विज्ञानाचे पैलू:
तुम्हाला आश्चर्य वाटेल, पण कविता लिहिणे ही एक प्रकारची वैज्ञानिक प्रक्रिया देखील असू शकते! कवींच्या मनात विचार कसे येतात, ते विचारांना शब्दांचे रूप कसे देतात, यामागे एक गुंतागुंतीची प्रक्रिया असते.
- प्रेरणा (Inspiration): कवींना प्रेरणा अनेक ठिकाणाहून मिळू शकते – निसर्गातून, लोकांच्या भावनांमधून, एखाद्या घटनेतून किंवा त्यांच्या स्वतःच्या अनुभवांमधून. जसे वैज्ञानिक एखाद्या समस्येवर उपाय शोधण्यासाठी निरीक्षणे करतात, तसेच कवीही आजूबाजूच्या जगाचे निरीक्षण करतात.
- विचारांचे संयोजन (Cognitive Processes): जेव्हा कवीला एखादी कल्पना सुचते, तेव्हा त्याचे मन त्या कल्पनेवर प्रक्रिया करण्यास सुरुवात करते. मेंदू अनेक विचार एकत्र आणतो, जुन्या आठवणींना जोडतो आणि नवीन अर्थ शोधतो. ही प्रक्रिया एखाद्या संगणकाच्या अल्गोरिदमसारखीच गुंतागुंतीची असू शकते.
- शब्द निवड (Word Choice): कवींसाठी प्रत्येक शब्द महत्त्वाचा असतो. ते असा शब्द निवडतात जो केवळ अर्थपूर्ण नसेल, तर भावना व्यक्त करणारा, लयबद्ध आणि सुंदर देखील असेल. यालाच ‘शब्दशास्त्र’ (lexicography) किंवा ‘भाषाशास्त्र’ (linguistics) म्हणतात, जे विज्ञानाचाच एक भाग आहे.
- रचना आणि छंद (Structure and Rhyme): कविता केवळ शब्दांची माळ नसते, तर तिला एक विशिष्ट रचना आणि लय असते. छंद, वृत्त आणि अलंकार वापरून कवी आपल्या कवितेला अधिक प्रभावी बनवतात. गणित आणि संगीतासारख्या गोष्टींमध्ये जशी एक शिस्त असते, तशीच ती कवितेच्या रचनेतही दिसून येते.
- भावनांचा आविष्कार (Emotional Expression): कवी आपल्या भावनांना शब्दांमधून व्यक्त करतात. आनंद, दुःख, प्रेम, राग यांसारख्या भावनांना ते अशा प्रकारे मांडतात की वाचकाला त्या भावनांची जाणीव होते. हे एखाद्या रसायनशास्त्रज्ञाने रासायनिक अभिक्रिया नियंत्रित करून अपेक्षित परिणाम मिळवण्यासारखेच आहे.
मुले आणि विद्यार्थ्यांना शिकण्यासारखे:
हे व्याख्यान आपल्याला शिकवते की कला आणि विज्ञान हे एकमेकांपासून वेगळे नाहीत.
- जिज्ञासा वाढवा: जसे वैज्ञानिक नवीन गोष्टी शोधण्यासाठी जिज्ञासू असतात, तसेच आपणही कवितांमागील निर्मिती प्रक्रिया जाणून घेण्यासाठी उत्सुक असले पाहिजे.
- निरीक्षण करा: आजूबाजूच्या जगाचे निरीक्षण करा. निसर्गातील सौंदर्य, लोकांचे संवाद, तुमच्या भावना या सर्वांमधून तुम्हालाही प्रेरणा मिळू शकते.
- शब्दरचना शिका: चांगल्या प्रकारे बोलणे किंवा लिहिणे यासाठी शब्दांचा योग्य वापर शिकणे महत्त्वाचे आहे. वाचन करा, नवीन शब्द शिका आणि त्यांचा वापर करायला शिका.
- रचना आणि नियम समजून घ्या: कोणतीही गोष्ट, मग ती कविता असो वा एखादा वैज्ञानिक सिद्धांत, तिला एक विशिष्ट रचना आणि नियम असतात. ते समजून घेतल्यास ती गोष्ट अधिक चांगल्या प्रकारे करता येते.
निष्कर्ष:
बोल्लोबास एनिको यांच्या या व्याख्यानाने आपल्याला कवितेच्या निर्मिती प्रक्रियेकडे एका नवीन, वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून पाहण्यास प्रवृत्त केले. कविता केवळ कवीची भावना नसते, तर ती विचार, निरीक्षण, शब्दरचना आणि भाषेच्या नियमांचे एक सुंदर मिश्रण असते. जसा विज्ञान आपल्याला जगाला समजून घेण्यास मदत करतो, त्याचप्रमाणे कविता आपल्याला स्वतःला आणि इतरांच्या भावनांना अधिक चांगल्या प्रकारे समजून घेण्यास शिकवते. त्यामुळे, विज्ञान आणि कला दोन्ही आपल्या जीवनात महत्त्वाचे आहेत आणि आपण त्या दोन्हीमध्ये रुची घेतली पाहिजे.
एआयने बातम्या दिल्या आहेत.
Google Gemini मधून प्रतिसाद मिळवण्यासाठी खालील प्रश्न वापरण्यात आला:
2025-06-30 22:00 ला, Hungarian Academy of Sciences ने ‘Versek születése. Az alkotói folyamatról egy 1980-as kérdéssor kapcsán – Bollobás Enikő rendes tag székfoglaló előadása’ प्रकाशित केले. कृपया संबंधित माहितीसह, मुले आणि विद्यार्थ्यांना समजेल अशा सोप्या भाषेत एक सविस्तर लेख लिहा, ज्यामुळे अधिक मुलांना विज्ञानात रुची घेण्यासाठी प्रोत्साहन मिळेल. कृपया मराठीमध्येच लेख द्या.