आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स (AI) चा ग्रंथालय क्षेत्रावर होणारा परिणाम: IFLA च्या वेबिनारमधून महत्त्वाचे निष्कर्ष
परिचय
नॅशनल डायट लायब्ररी (NDL) च्या ‘करंट अवेयरनेस-पोर्टल’ नुसार, ११ जुलै २०२५ रोजी सायंकाळी ४:३७ वाजता, आंतरराष्ट्रीय ग्रंथालय आणि माहिती संघ (IFLA) च्या सामाजिक विज्ञान ग्रंथालय उपविभागाने (Social Science Libraries Section) एक महत्त्वाचा वेबिनार आयोजित केला होता. या वेबिनारचे शीर्षक होते, “भविष्याला आकार देणे: सामाजिक विज्ञान ग्रंथालय क्षेत्रात आर्टिफिशियल इंटेलिजन्सचा प्रभाव” (Shaping the Future: The Impact of AI in Social Sciences Librarianship). या वेबिनारची रेकॉर्डिंग आणि सादर केलेली स्लाईड्स आता सार्वजनिकरीत्या उपलब्ध करून देण्यात आल्या आहेत. हा लेख या वेबिनारमधील मुख्य मुद्द्यांवर सोप्या मराठी भाषेत प्रकाश टाकतो आणि ग्रंथालय क्षेत्रासाठी त्याचे महत्त्व स्पष्ट करतो.
वेबिनारचा उद्देश आणि पार्श्वभूमी
आजकाल आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स (AI) तंत्रज्ञान सर्वच क्षेत्रांमध्ये वेगाने विस्तारत आहे. ग्रंथालय क्षेत्रही याला अपवाद नाही. सामाजिक विज्ञान शाखांमध्ये, जेथे माहितीची व्याप्ती आणि जटिलता खूप जास्त असते, तिथे AI चा वापर कसा होऊ शकतो आणि त्याचा ग्रंथपाल (librarians) आणि वापरकर्त्यांवर काय परिणाम होईल, यावर चर्चा करण्यासाठी हा वेबिनार आयोजित करण्यात आला होता. या वेबिनारचा मुख्य उद्देश हा ग्रंथपालांना AI च्या संभाव्यतेबद्दल आणि आव्हानांबद्दल शिक्षित करणे, तसेच या नवीन तंत्रज्ञानाचा स्वीकार करून भविष्यकालीन गरजांसाठी सज्ज होण्यास मदत करणे हा होता.
वेबिनारमधील मुख्य चर्चा आणि निष्कर्ष
या वेबिनारमध्ये अनेक तज्ञांनी भाग घेतला आणि AI चे ग्रंथालय क्षेत्रातील विविध पैलू स्पष्ट केले. काही महत्त्वाचे मुद्दे खालीलप्रमाणे आहेत:
-
माहिती व्यवस्थापन आणि शोध:
- AI चा वापर करून माहितीचे विश्लेषण, वर्गीकरण आणि व्यवस्थापन अधिक प्रभावीपणे करता येऊ शकते.
- मोठ्या डेटासेट्समधून (datasets) विशिष्ट माहिती शोधणे (information retrieval) AI द्वारे सोपे आणि जलद होते. यामुळे वापरकर्त्यांना आवश्यक माहिती पटकन मिळते.
- उदाहरणादाखल, AI-आधारित शोध इंजिन (search engines) वापरकर्त्याच्या प्रश्नांची अधिक अचूक उत्तरे देऊ शकतात आणि संबंधित संसाधने (resources) सुचवू शकतात.
-
वापरकर्ता सेवा आणि समर्थन:
- AI-संचालित चॅटबॉट्स (chatbots) २४/७ वापरकर्त्यांच्या सामान्य प्रश्नांची उत्तरे देऊ शकतात, ज्यामुळे ग्रंथपालांवरील कामाचा ताण कमी होतो.
- AI चा वापर करून वापरकर्त्यांच्या गरजा आणि सवयी समजून घेता येतात आणि त्यानुसार वैयक्तिकृत सेवा (personalized services) पुरवता येतात. जसे की, विशिष्ट विषयांवरील नवीन पुस्तके किंवा लेख वापरकर्त्यांना सुचवणे.
-
संशोधन समर्थन:
- सामाजिक विज्ञान संशोधकांना (researchers) नवीन माहितीचा शोध घेणे, डेटाचे विश्लेषण करणे आणि संशोधनाचे निष्कर्ष सादर करण्यासाठी AI उपयुक्त ठरू शकते.
- AI साधने (tools) संशोधकांना संबंधित साहित्य शोधण्यात, लिखाणाची गुणवत्ता सुधारण्यात आणि प्लॅगिआरिझम (plagiarism) तपासण्यात मदत करू शकतात.
-
ग्रंथपालांची भूमिका आणि आवश्यक कौशल्ये:
- AI मुळे ग्रंथपालांची भूमिका कमी होणार नाही, उलट ती अधिक महत्त्वाची होईल. ग्रंथपालांना आता केवळ माहितीचे व्यवस्थापनच नाही, तर AI साधनांचा प्रभावीपणे वापर कसा करायचा, हे देखील शिकावे लागेल.
- डिजिटल साक्षरता (digital literacy), डेटा विश्लेषण (data analysis), AI साधनांचे ज्ञान आणि वापरकर्त्यांना नवीन तंत्रज्ञान वापरण्यास मदत करणे ही नवीन कौशल्ये ग्रंथपालांना आत्मसात करावी लागतील.
-
आव्हाने आणि नैतिक विचार:
- AI चा वापर करताना डेटा गोपनीयता (data privacy), अल्गोरिथममधील पक्षपात (algorithmic bias) आणि तंत्रज्ञानाचा नैतिक वापर यासारख्या महत्त्वाच्या मुद्द्यांवर विचार करणे आवश्यक आहे.
- AI तंत्रज्ञान सर्वांसाठी उपलब्ध असावे आणि त्याचा वापर न्याय्य असावा, याची खात्री करणे महत्त्वाचे आहे.
वेबिनारच्या रेकॉर्डिंग आणि स्लाईड्सचे महत्त्व
या वेबिनारची रेकॉर्डिंग आणि स्लाईड्स उपलब्ध असल्याने, जे ग्रंथपाल किंवा माहिती व्यावसायिक या वेबिनारला थेट उपस्थित राहू शकले नाहीत, ते आता या महत्त्वाच्या चर्चेतून माहिती मिळवू शकतात. हे साहित्य ग्रंथालय व्यावसायिकांना AI च्या जगात कसे सक्रिय राहावे, कोणती नवीन कौशल्ये आत्मसात करावीत आणि आपल्या सेवा कशा सुधाराव्यात यासाठी मार्गदर्शन करेल.
निष्कर्ष
आंतरराष्ट्रीय ग्रंथालय संघाच्या या वेबिनारने स्पष्ट केले आहे की, आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स हे ग्रंथालय क्षेत्रासाठी एक शक्तिशाली साधन ठरू शकते. मात्र, त्याचा प्रभावी आणि नैतिक वापर करण्यासाठी ग्रंथपालांना स्वतःला अद्ययावत ठेवणे आणि नवीन तंत्रज्ञानाचा स्वीकार करणे आवश्यक आहे. AI च्या मदतीने ग्रंथालये भविष्यातील माहिती गरजा पूर्ण करण्यासाठी अधिक सक्षम बनू शकतात आणि वापरकर्त्यांना उत्कृष्ट सेवा देऊ शकतात. ग्रंथालय क्षेत्राला या बदलांसाठी तयार राहणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
AI ने बातमी दिली आहे.
खालील प्रश्न Google Gemini मधून प्रतिसाद तयार करण्यासाठी वापरण्यात आला:
2025-07-11 04:37 वाजता, ‘国際図書館連盟（IFLA）の社会科学図書館分科会、ウェビナー「Shaping the Future: The Impact of AI in Social Sciences Librarianship」の録画とスライドを公開’ カレントアウェアネス・ポータル नुसार प्रकाशित झाले. कृपया संबंधित माहिती सहित एक सविस्तर लेख सोप्या भाषेत लिहा. कृपया मराठीत उत्तर द्या.