CITES: वन्यजीवनाचे ५० वर्षांचे संरक्षण – व्यापारामुळे होणाऱ्या विनाशापासून बचावाचा प्रवास
संयुक्त राष्ट्रांच्या बातम्यांच्या वेबसाइटवर (news.un.org) १ जुलै २०२५ रोजी दुपारी १२:०० वाजता ’50 years of CITES: Protecting wildlife from trade-driven extinction’ या शीर्षकाखाली एक माहितीपूर्ण लेख प्रकाशित झाला आहे. हा लेख वन्यजीवनाचे व्यापारामुळे होणाऱ्या विनाशापासून संरक्षण करणाऱ्या ‘CITES’ (Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora) या आंतरराष्ट्रीय कराराच्या ५० वर्षांच्या प्रवासावर प्रकाश टाकतो. हवामान बदलाच्या गंभीर परिणामांच्या पार्श्वभूमीवर, CITES सारख्या करारांचे महत्त्व अधोरेखित होते.
CITES म्हणजे काय?
CITES हा एक आंतरराष्ट्रीय करार आहे, जो वन्यजीव आणि वनस्पतींच्या प्रजातींच्या आंतरराष्ट्रीय व्यापारावर नियंत्रण ठेवतो. याचा मुख्य उद्देश हा आहे की, वन्यजीव आणि वनस्पतींच्या प्रजातींचा अतिवापर किंवा बेकायदेशीर व्यापारामुळे त्या नामशेष होऊ नयेत. हा करार १९७३ मध्ये वॉशिंग्टन येथे स्वीकारला गेला आणि १ जुलै १९७५ रोजी अंमलात आला. आज जगभरातील १८० हून अधिक देश CITES चे सदस्य आहेत.
व्यापारामुळे होणारा धोका आणि CITES ची भूमिका
अनेक वन्यजीव आणि वनस्पती प्रजातींचे सौंदर्य, औषधी गुणधर्म किंवा इतर कारणांमुळे त्यांच्यावर व्यापाराचा प्रचंड दबाव असतो. दुर्दैवाने, या व्यापाराचे नियमन न झाल्यास, त्या प्रजातींची संख्या झपाट्याने कमी होऊन त्या नामशेष होण्याच्या मार्गावर येतात. उदाहरणार्थ, हत्तींचे दात, गेंड्याचे शिंग, दुर्मिळ पक्षी, औषधी वनस्पती इत्यादींच्या बेकायदेशीर व्यापाराने अनेक प्रजातींना धोका निर्माण झाला आहे.
CITES या व्यापारावर नियंत्रण ठेवून प्रजातींचे संरक्षण करते. CITES तीन परिशिष्टांमध्ये (Appendices) प्रजातींचे वर्गीकरण करते:
- परिशिष्ट I: यादीतील प्रजाती अत्यंत धोक्यात असून त्यांचा व्यावसायिक व्यापार पूर्णपणे प्रतिबंधित आहे. केवळ अपवादात्मक परिस्थितीत, विशेष परवानगीनेच व्यापार होऊ शकतो.
- परिशिष्ट II: यादीतील प्रजातींना तात्काळ धोका नाही, परंतु त्यांच्या व्यापारावर नियंत्रण ठेवणे आवश्यक आहे, जेणेकरून त्या धोक्यात येणार नाहीत. या प्रजातींचा व्यापार कायदेशीररित्या होऊ शकतो, परंतु त्यासाठी विशेष परवानग्या आणि दाखले आवश्यक असतात.
- परिशिष्ट III: यादीतील प्रजाती सदस्य राष्ट्रांनी त्यांच्या देशांतर्गत संरक्षणासाठी विनंती केलेल्या असतात आणि त्यांच्या व्यापारावर त्या देशाच्या कायद्यानुसार नियंत्रण ठेवले जाते.
हवामान बदल आणि CITES चे वाढते महत्त्व
सध्या जग हवामान बदलाच्या गंभीर संकटातून जात आहे. तापमान वाढ, नैसर्गिक अधिवासांचा नाश, बदलणारे पर्जन्यमान यामुळे अनेक वन्यजीव आणि वनस्पती प्रजातींचे नैसर्गिक जीवन धोक्यात आले आहे. हवामान बदलामुळे काही प्रजाती त्यांच्या नैसर्गिक अधिवासातून स्थलांतरित होण्यास किंवा नवीन ठिकाणी जुळवून घेण्यास भाग पडत आहेत. अशा परिस्थितीत, जर त्यांच्या व्यापारावर योग्य नियंत्रण नसेल, तर या प्रजातींचे अस्तित्व आणखी धोक्यात येऊ शकते.
CITES हा केवळ प्राण्यांच्या किंवा वनस्पतींच्या व्यापारावर नियंत्रण ठेवणारा करार नाही, तर तो अप्रत्यक्षपणे हवामान बदलामुळे धोक्यात आलेल्या प्रजातींनाही संरक्षण देतो. जेव्हा प्रजातींवर अधिवासाच्या नाशामुळे किंवा हवामान बदलामुळे ताण येतो, तेव्हा त्यांच्यावर व्यापाराचा अतिरिक्त ताण आल्यास त्यांचे पुनरुज्जीवन किंवा संरक्षण करणे अधिक कठीण होते. CITES द्वारे प्रजातींच्या व्यापारावर निर्बंध आणल्याने, त्यांच्या नैसर्गिक अधिवासातील लोकसंख्येला तग धरण्यास मदत मिळते.
गेली ५० वर्षे CITES चे कार्य आणि भविष्यातील आव्हाने
गेल्या ५० वर्षांमध्ये CITES ने अनेक यशस्वी उदाहरणे दिली आहेत, जिथे प्रजातींना नामशेष होण्यापासून वाचवण्यात यश आले आहे. उदाहरणार्थ, काही काळापूर्वी धोकादायक स्थितीत असलेले अनेक प्रकारचे गेंडे, हत्ती, कासव आणि विविध पक्षी प्रजाती CITES च्या नियमांमुळे आज तुलनेने सुरक्षित स्थितीत आहेत.
परंतु, आजही अनेक आव्हाने आहेत. बेकायदेशीर व्यापार थांबवणे, सदस्य राष्ट्रांमधील सहकार्य वाढवणे, जनजागृती करणे आणि CITES च्या नियमांची प्रभावीपणे अंमलबजावणी करणे या गोष्टी महत्त्वाच्या आहेत. हवामान बदलामुळे भविष्यात आणखी अनेक प्रजाती धोक्यात येण्याची शक्यता आहे, त्यामुळे CITES सारख्या करारांची भूमिका अधिकच महत्त्वपूर्ण ठरेल.
निष्कर्ष:
CITES च्या ५० वर्षांच्या प्रवासातून हे स्पष्ट होते की, आंतरराष्ट्रीय स्तरावर वन्यजीव आणि वनस्पतींच्या संरक्षणासाठी एकत्र येऊन कार्य करणे किती आवश्यक आहे. हवामान बदलाच्या वाढत्या धोक्याच्या पार्श्वभूमीवर, CITES केवळ प्राण्यांच्या किंवा वनस्पतींच्या प्रजातींचे संरक्षण करत नाही, तर पर्यायाने पृथ्वीच्या नैसर्गिक जैवविविधतेचे आणि पर्यावरणाचे रक्षण करण्यासही मदत करते. यापुढेही CITES च्या प्रभावी कार्यावर आणि सदस्य राष्ट्रांच्या सहकार्यावर आपले भविष्य अवलंबून आहे.
50 years of CITES: Protecting wildlife from trade-driven extinction
AI ने बातमी दिली आहे.
खालील प्रश्न Google Gemini मधून प्रतिसाद तयार करण्यासाठी वापरण्यात आला:
’50 years of CITES: Protecting wildlife from trade-driven extinction’ Climate Change द्वारे 2025-07-01 12:00 वाजता प्रकाशित झाले. कृपया संबंधित माहिती सहित एक सविस्तर लेख नम्र भाषेत लिहा. कृपया मराठीत फक्त लेखासह उत्तर द्या.