‘CC Signals’: AI शिक्षणासाठी सामग्री वापराबाबत स्पष्टता आणणारा नवीन प्रकल्प,カレントアウェアネス・ポータル

‘CC Signals’: AI शिक्षणासाठी सामग्री वापराबाबत स्पष्टता आणणारा नवीन प्रकल्प

प्रस्तावना

आजकाल कृत्रिम बुद्धिमत्ता (Artificial Intelligence – AI) तंत्रज्ञान झपाट्याने विकसित होत आहे. AI प्रणालींना प्रशिक्षित करण्यासाठी मोठ्या प्रमाणात डेटा आणि सामग्रीची आवश्यकता असते. यामध्ये पुस्तके, लेख, चित्रे, संगीत इत्यादींचा समावेश होतो. मात्र, या सामग्रीच्या वापराबाबत कॉपीराइट (Copyright) आणि परवानग्या (Licenses) यासंबंधीचे प्रश्न अनेकदा समोर येतात. विशेषतः, ‘क्रिएटिव्ह कॉमन्स’ (Creative Commons – CC) सारख्या खुल्या परवानग्या असलेल्या सामग्रीचा AI प्रशिक्षणासाठी कसा वापर केला जावा, याबद्दल स्पष्टता असणे आवश्यक आहे. याच गरजेतून जपानमधील नॅशनल डायट लायब्ररी (National Diet Library – NDL) आणि नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ इन्फॉर्मेटिक्स (National Institute of Informatics – NII) यांनी मिळून ‘CC Signals’ नावाचा एक महत्त्वाकांक्षी प्रकल्प सुरू केला आहे. हा लेख या प्रकल्पाची सविस्तर माहिती, त्याचे उद्दिष्ट आणि महत्त्व सोप्या मराठी भाषेत मांडण्याचा प्रयत्न करेल.

‘CC Signals’ प्रकल्प काय आहे?

‘CC Signals’ हा एक असा प्रकल्प आहे, ज्याचा मुख्य उद्देश क्रिएटिव्ह कॉमन्स (CC) परवान्याअंतर्गत उपलब्ध असलेल्या सामग्रीचा कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) प्रणालींना प्रशिक्षण देण्यासाठी वापर करण्याबाबत स्पष्टता आणणे आहे. हा प्रकल्प १ जुलै २०२५ रोजी सकाळी ०८:१० वाजता काレントअवेअरनेस पोर्टलमधून (Current Awareness Portal) जाहीर झाला. या प्रकल्पाद्वारे, सामग्री निर्मात्यांना (content creators) त्यांची सामग्री AI प्रशिक्षणासाठी वापरावी की नाही, याबद्दल त्यांचे मत व्यक्त करण्यासाठी एक व्यासपीठ उपलब्ध करून दिले जाईल. तसेच, AI विकासकांनाही (AI developers) कोणत्या सामग्रीचा AI प्रशिक्षणासाठी वापर करता येईल, याबाबत स्पष्ट सूचना मिळतील.

प्रकल्पाची गरज का भासली?

AI तंत्रज्ञानाच्या वाढत्या वापरामुळे, मोठ्या प्रमाणावर डेटासेटवर (datasets) आधारित AI मॉडेल (AI models) तयार केली जात आहेत. यामध्ये इंटरनेटवर उपलब्ध असलेली, विशेषतः क्रिएटिव्ह कॉमन्स परवान्याअंतर्गत प्रकाशित झालेली सामग्री मोठ्या प्रमाणात वापरली जाते. मात्र, या सामग्रीचा वापर AI प्रशिक्षणासाठी ‘कायदेशीर’ आहे की नाही, आणि तसे असल्यास कोणत्या अटींवर, याबद्दल बरीच अनिश्चितता आहे.

• सामग्री निर्मात्यांची चिंता: अनेक सामग्री निर्माते आपली कलाकृती किंवा ज्ञान AI प्रणालींना प्रशिक्षित करण्यासाठी वापरले जावे अशी इच्छा बाळगत नाहीत, कारण त्यांना त्यांच्या कामाचे योग्य श्रेय (attribution) किंवा आर्थिक मोबदला (remuneration) मिळेल याची खात्री नसते.
• AI विकासकांसाठी अनिश्चितता: दुसरीकडे, AI विकासकांना कोणत्या सामग्रीचा वापर करता येईल आणि कोणत्या सामग्रीवर कायदेशीर बंधने आहेत, हे स्पष्ट नसल्यामुळे काम करणे कठीण जाते.
• क्रिएटिव्ह कॉमन्सचा उद्देश: क्रिएटिव्ह कॉमन्स परवान्यांचा उद्देश सामग्रीचा खुलेपणाने प्रसार करणे हा असला तरी, AI प्रशिक्षणासारख्या नवीन वापरांसाठी परवान्यांच्या अटींमध्ये काही स्पष्टता आवश्यक आहे.

‘CC Signals’ प्रकल्पाचे उद्दिष्ट्ये

‘CC Signals’ प्रकल्पाची मुख्य उद्दिष्ट्ये खालीलप्रमाणे आहेत:

1. स्पष्टतेचा अभाव दूर करणे: AI प्रशिक्षणासाठी सामग्रीच्या वापराबाबत निर्माण झालेली कायदेशीर आणि नैतिक अनिश्चितता दूर करणे.
2. निर्मात्यांना अधिकार देणे: सामग्री निर्मात्यांना त्यांच्या कामाचा AI प्रशिक्षणासाठी कसा वापर केला जावा याबद्दल त्यांचे मत व्यक्त करण्याची संधी देणे. यामुळे ते त्यांच्या सामग्रीच्या वापराबाबत अधिक नियंत्रण ठेवू शकतील.
3. विकासकांसाठी मार्गदर्शक: AI विकासकांना कोणत्या सामग्रीचा वापर कायदेशीररीत्या करता येईल, यासाठी स्पष्ट मार्गदर्शक तत्त्वे आणि साधने (tools) प्रदान करणे.
4. पारदर्शकता वाढवणे: AI मॉडेल तयार करताना वापरल्या जाणाऱ्या डेटासेटबद्दल अधिक पारदर्शकता आणणे.
5. एक नवीन मानक (Standard) विकसित करणे: क्रिएटिव्ह कॉमन्स परवान्याअंतर्गत AI प्रशिक्षणासाठी सामग्रीच्या वापराबाबत एक नवीन मानक (standard) विकसित करण्याचा प्रयत्न करणे.

‘CC Signals’ कसे कार्य करेल?

या प्रकल्पांतर्गत खालील गोष्टी केल्या जातील:

• डिजिटल चिन्हे (Digital Signals): सामग्री निर्माते आपल्या सामग्रीसोबत डिजिटल चिन्हे (digital signals) जोडू शकतील. ही चिन्हे AI प्रणालींना हे सांगतील की ती सामग्री AI प्रशिक्षणासाठी वापरली जाऊ शकते की नाही, आणि वापरली गेल्यास कोणत्या अटींचे पालन करावे लागेल. उदाहरणार्थ, ‘AI प्रशिक्षण स्वीकार्य नाही’ किंवा ‘AI प्रशिक्षणासाठी मोफत, परंतु श्रेय आवश्यक’ अशा प्रकारची चिन्हे असू शकतील.
• तंत्रज्ञान विकास: या डिजिटल चिन्हांना ओळखण्यासाठी आणि त्यांचे योग्य अर्थ लावण्यासाठी आवश्यक असलेले तांत्रिक उपाय (technical solutions) विकसित केले जातील. हे तंत्रज्ञान सामग्रीच्या मेटाडेटामध्ये (metadata) किंवा इतर मार्गांनी समाविष्ट केले जाऊ शकते.
• मार्गदर्शक तत्त्वे आणि साधने: AI विकासकांना या चिन्हांना कसे वाचावे आणि त्यानुसार AI मॉडेल प्रशिक्षित करताना कायदेशीर व नैतिक नियमांचे पालन कसे करावे, यासाठी मार्गदर्शक तत्त्वे आणि उपयुक्त साधने उपलब्ध केली जातील.
• जागरूकता आणि शिक्षण: सामग्री निर्माते आणि AI विकासक दोघांमध्येही या प्रकल्पाविषयी आणि AI प्रशिक्षणासाठी सामग्रीच्या वापराच्या नियमांविषयी जागरूकता निर्माण केली जाईल.

या प्रकल्पाचे महत्त्व काय?

‘CC Signals’ प्रकल्प अनेक कारणांमुळे महत्त्वाचा आहे:

• डिजिटल संपत्तीचे संरक्षण: हा प्रकल्प सामग्री निर्मात्यांच्या बौद्धिक संपदेचे (intellectual property) संरक्षण करण्यास मदत करेल, विशेषतः जेव्हा त्यांची सामग्री AI प्रशिक्षणासाठी वापरली जाते.
• AI विकासाला चालना: स्पष्ट नियमांमुळे AI विकासकांना अधिक आत्मविश्वास येईल आणि ते कायदेशीर मार्गांनी चांगल्या प्रतीचे AI मॉडेल विकसित करू शकतील.
• खुल्या ज्ञानाला प्रोत्साहन: क्रिएटिव्ह कॉमन्सचा उद्देश साधत, हा प्रकल्प खुल्या ज्ञानाचा वापर AI विकासासाठी कसा करता येईल, याचा मार्ग मोकळा करेल.
• नैतिक AI चा प्रसार: AI प्रणालींचा विकास करताना नैतिक आणि कायदेशीर बाबींचा विचार करणे आवश्यक आहे. हा प्रकल्प AI च्या नैतिक वापराला प्रोत्साहन देईल.
• आंतरराष्ट्रीय सहकार्य: जपानमधील हे पाऊल AI आणि सामग्रीच्या वापराबाबत आंतरराष्ट्रीय स्तरावर धोरण ठरवण्यासाठी एक महत्त्वपूर्ण योगदान देऊ शकते.

निष्कर्ष

‘CC Signals’ हा एक दूरदृष्टीचा प्रकल्प आहे, जो कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) आणि खुल्या परवान्याअंतर्गत उपलब्ध असलेल्या सामग्रीच्या वापरासाठी एक नवीन दिशा देईल. हा प्रकल्प सामग्री निर्मात्यांचे हक्क सुरक्षित ठेवून AI विकासाला चालना देईल. १ जुलै २०२५ रोजी सुरू झालेला हा प्रकल्प AI तंत्रज्ञानाच्या भविष्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचा ठरेल आणि सामग्रीचा वापर अधिक पारदर्शक आणि न्याय्य बनवेल. या प्रकल्पाच्या यशस्वीतेमुळे डिजिटल जगात सामग्रीच्या वापराचे नियम अधिक स्पष्ट होतील आणि सर्वांना त्याचा फायदा होईल.

クリエイティブ・コモンズ（CC）、コンテンツのAI学習への利用に関する意思表示を行うための「CC Signals」の開発プロジェクトを開始

AI ने बातमी दिली आहे.

खालील प्रश्न Google Gemini मधून प्रतिसाद तयार करण्यासाठी वापरण्यात आला:

2025-07-01 08:10 वाजता, ‘クリエイティブ・コモンズ（CC）、コンテンツのAI学習への利用に関する意思表示を行うための「CC Signals」の開発プロジェクトを開始’ カレントアウェアネス・ポータル नुसार प्रकाशित झाले. कृपया संबंधित माहिती सहित एक सविस्तर लेख सोप्या भाषेत लिहा. कृपया मराठीत उत्तर द्या.