कृषी परिसंस्थेतील जैवविविधता: दहा वर्षांच्या निरीक्षणातून मिळालेले धडे
प्रस्तावना
भारतीय शेतीचे स्वरूप बदलत असताना, नैसर्गिक संसाधनांचे व्यवस्थापन आणि विशेषतः कृषी परिसंस्थेतील जैवविविधतेचे जतन हे अत्यंत महत्त्वाचे ठरते. या संदर्भात, स्विस फेडरल कन्फेडरेशनने १ जुलै २०२५ रोजी ‘कृषी परिसंस्थेतील जैवविविधता: दहा वर्षांच्या निरीक्षणातून मिळालेले धडे’ या शीर्षकाखाली एक महत्त्वपूर्ण अहवाल प्रकाशित केला आहे. हा अहवाल कृषी पद्धतींचा जैवविविधतेवर होणारा परिणाम आणि त्यातून शिकलेले धडे यावर प्रकाश टाकतो. हा अहवाल कृषी धोरणकर्त्यांना, शेतकऱ्यांना आणि पर्यावरणप्रेमींना कृषी क्षेत्रातील जैवविविधता वाढवण्यासाठी मौल्यवान मार्गदर्शन देतो.
अहवालाचा उद्देश आणि महत्त्व
या दहा वर्षांच्या निरीक्षणाचा मुख्य उद्देश कृषी परिसंस्थेतील विविध जीवजंतूंच्या (उदा. कीटक, पक्षी, वनस्पती) संख्येतील आणि त्यांच्या विविधतेतील बदलांचा अभ्यास करणे हा होता. आधुनिक शेती पद्धती, जसे की रासायनिक खते आणि कीटकनाशकांचा वापर, यांमुळे जैवविविधतेवर काय परिणाम होतो, हे समजून घेणे महत्त्वाचे होते. या निरीक्षणातून मिळालेले निष्कर्ष हे कृषी परिसंस्थेच्या टिकाऊपणासाठी आणि पर्यावरणाच्या आरोग्यासाठी अत्यंत उपयुक्त आहेत.
निरीक्षणातून मिळालेले मुख्य निष्कर्ष
-
रासायनिक खते आणि कीटकनाशकांचा प्रभाव: अहवालानुसार, रासायनिक खतांचा आणि कीटकनाशकांचा अतिवापर हा जैवविविधतेसाठी एक मोठा धोका आहे. यामुळे जमिनीतील उपयुक्त सूक्ष्मजीव आणि कीटकांची संख्या कमी होते, जे पिकांच्या वाढीसाठी आणि मातीची सुपीकता टिकवण्यासाठी आवश्यक असतात. यामुळे परागीभवन करणाऱ्या कीटकांची (pollinators) संख्या घटल्याचेही दिसून आले आहे, ज्याचा थेट परिणाम पिकांच्या उत्पादनावर होतो.
-
विविध पिकांचे महत्त्व: पारंपरिक पद्धतीने विविध प्रकारची पिके घेण्याचे प्रमाण कमी झाल्यानेही जैवविविधतेवर नकारात्मक परिणाम झाला आहे. मोनोकल्चर (monoculture) पद्धतीमुळे परिसंस्थेतील विविधतेचा अभाव निर्माण होतो, ज्यामुळे विशिष्ट कीटकांचा प्रादुर्भाव वाढतो आणि त्याला रोखण्यासाठी अधिक रसायनांचा वापर करावा लागतो. याउलट, मिश्र पीक पद्धतीमुळे (mixed cropping) अनेक प्रकारचे जीवजंतू टिकून राहण्यास मदत होते.
-
नैसर्गिक अधिवासांचे जतन: शेतीसोबतच, नैसर्गिक अधिवास जसे की झुडपे, तलाव आणि मोकळी मैदाने यांचे जतन करणे हे जैवविविधतेसाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे. शेतीचे विस्तारीकरण करताना या नैसर्गिक जागांचा नाश झाल्यामुळे अनेक जीवजंतूंना राहण्यासाठी जागा शिल्लक राहत नाही. अहवालात शेतजमिनीच्या कडेला झाडे लावणे किंवा नैसर्गिक गवताळ प्रदेशांचे जतन करणे यासारख्या उपायांचे महत्त्व अधोरेखित केले आहे.
-
निसर्ग-पूरक शेती पद्धतींचे फायदे: सेंद्रिय शेती (organic farming), जैविक कीड नियंत्रण (biological pest control) आणि पीक फेरपालट (crop rotation) यांसारख्या निसर्ग-पूरक शेती पद्धतींमुळे कृषी परिसंस्थेतील जैवविविधता लक्षणीयरीत्या वाढल्याचे दिसून आले आहे. या पद्धती रासायनिक घटकांचा वापर टाळतात आणि मातीची गुणवत्ता सुधारतात.
दहा वर्षांच्या निरीक्षणातून मिळालेले धडे आणि भविष्यासाठी सूचना
- शाश्वत कृषी पद्धतींचा अवलंब: शेतकऱ्यांनी रासायनिक खते आणि कीटकनाशकांचा वापर कमी करून सेंद्रिय खते आणि जैविक नियंत्रणावर भर द्यावा.
- विविधतेचे महत्त्व: शेतीत एकाच पिकाऐवजी विविध प्रकारची पिके घेण्यास प्रोत्साहन द्यावे. यामुळे मातीची सुपीकता टिकून राहते आणि नैसर्गिक कीड नियंत्रणातही मदत होते.
- नैसर्गिक अधिवासांचे संरक्षण: शेती करताना नैसर्गिक अधिवास जसे की मोकळी जागा, झुडपे, आणि पाण्याचे स्रोत यांचे संरक्षण करावे. शक्य असल्यास शेतजमिनीच्या कडेला वृक्षारोपण करावे.
- धोरणात्मक बदल: सरकार आणि कृषी संस्थांनी निसर्ग-पूरक शेती पद्धतींना प्रोत्साहन देण्यासाठी धोरणात्मक आणि आर्थिक साहाय्य उपलब्ध करून द्यावे. शेतकऱ्यांना या पद्धतींचे प्रशिक्षण द्यावे.
- सतत निरीक्षण आणि संशोधन: कृषी परिसंस्थेतील जैवविविधतेचे निरीक्षण आणि त्यासंबंधी संशोधन सतत चालू ठेवणे आवश्यक आहे, जेणेकरून बदलत्या परिस्थितीनुसार योग्य उपाययोजना करता येतील.
निष्कर्ष
स्विस फेडरल कन्फेडरेशनचा हा अहवाल कृषी परिसंस्थेतील जैवविविधतेचे महत्त्व अधोरेखित करतो. कृषी क्षेत्राचा विकास आणि पर्यावरणाचे संरक्षण या दोन्ही गरजा पूर्ण करण्यासाठी शाश्वत आणि निसर्ग-पूरक शेती पद्धतींचा अवलंब करणे काळाची गरज आहे. या अहवालातून मिळालेले धडे हे भविष्यातील कृषी धोरणे आणि शेती पद्धतींसाठी एक मार्गदर्शक ठरतील, ज्यामुळे आपण आपल्या मातीचे आरोग्य आणि परिसंस्थेची समृद्धी टिकवून ठेवू शकू.
Biodiversity in the Agricultural Landscape: Lessons from Ten Years of Monitoring
AI ने बातमी दिली आहे.
खालील प्रश्न Google Gemini मधून प्रतिसाद तयार करण्यासाठी वापरण्यात आला:
‘Biodiversity in the Agricultural Landscape: Lessons from Ten Years of Monitoring’ Swiss Confederation द्वारे 2025-07-01 00:00 वाजता प्रकाशित झाले. कृपया संबंधित माहिती सहित एक सविस्तर लेख नम्र भाषेत लिहा. कृपया मराठीत फक्त लेखासह उत्तर द्या.